Nếu từ lâu miền Bắc nổi tiếng với bưởi Đoan Hùng (huyện Đoan Hùng – Phú Thọ), bưởi Diễn (làng Phú Diễn, huyện Từ Liêm – Hà Nội), miền Trung với bưởi Phúc Trạch (huyện Hương Khê – Hà Tinh), bưởi Thanh Trà (Thừa Thiên – Huế), miền Nam với bưởi Biên Hòa (thành phố Biên Hòa – Đồng Nai)… thì trong chừng ba, bốn mươi năm trở lại đây, ở vùng đồng bằng sông Cửu Long lại nổi lên một loại bưởi mà chỉ riêng cái tên cũng đã nhuốm đầy huyền thoại ly kỳ như chính tính cách của người dân Nam bộ: bưởi “Năm Roi”.

Tương truyền một lái buôn gốc Hậu Giang khi dừng ghe ở Tân Châu (Châu Đốc – An Giang) đã tình cờ vớt được một trái lạ trôi trên sông. Trái có da màu vàng xanh, xé ra thì thấy một màu tép vàng mọng nước, nếm thử thấy vị ngọt thanh hơi chua, ông liền lấy hạt đem về quê ở Phú Hữu (chợ Mái Dầm, huyện Châu Thành – Hậu Giang) để trồng. Sau chừng ba năm cây cho trái đợt đầu tiên, nhiều người biết chuyện đã ghé thăm chúc mừng và đến lúc này họ mới biết trái lạ ông lượm được năm xưa là “bưởi”. Sẽ chẳng có gì đáng bàn nếu bưởi này không có vị ngọt thoảng chua với mùi thơm hấp dẫn khác hẳn nhiều loại bưởi khác, nhiều người nghe tiếng đã tìm đến xin cây giống về trồng. Vậy là từ cây gốc ở xã Phú Hữu, giống bưởi lạ đã nhanh chóng nhân giống và có mặt ở khắp xã cùng nhiều nơi khác ở vùng đồng bằng sông Cửu Long, đặc biệt ở các huyện Long Hồ, Trà Ôn và Bình Minh thuộc tỉnh Vĩnh Long.

Về cái tên “Năm Roi”, người dân huyện Bình Minh lưu truyền một giai thoại khá thú vị. Nguyên có một chủ vườn ở Bình Minh đã xin được một cây bưởi từ Phú Hữu về trồng được ba năm cũng vừa ra đợt trái tơ, ông quý lắm nên canh giữ khá cẩn thận chẳng khác gì việc để mắt đến cô con gái vừa độ tuổi cặp kê. Để tăng tính răn đe, ông còn đề ra hình phạt “năm roi” cho đám con cháu và người làm nào dám đến gần hay làm hư hỏng những trái bưởi quý của ông. Một đêm, có chàng trai hẹn tâm tình với con gái “rượu” nhà ông ở ngoài vườn. Không may cho chàng trai khi đang lò dò đến điểm hẹn thì bị chủ vườn bắt gặp, anh đành nhận tội muốn vào vườn “xin” giống bưởi ngon và chịu đánh đòn để người tình khỏi bị liên lụy và chính anh cũng còn hy vọng được làm rể sau này. Từ sự kiện này, người địa phương đã gọi đùa giống bưởi này là “bưởi năm roi”, ngờ đâu lại sớm đi vào ca dao và trở thành tên gọi đầy nghi hoặc của một giống bưởi nhiều hệ lụy:
“Thà rằng nhận bưởi: năm roi,
Còn hơn ở vậy lẻ loi một mình…”

Bưởi Năm Roi có dáng hình quả lê, thân tròn, đầu hơi thon và có núm, lúc chín trái khá lớn với màu vàng ngả xanh, trọng lượng trung bình khoảng 1,3kg/trái. Loại bưởi này vỏ mỏng, ruột trắng, có nhiều múi màu vàng nhạt, mọng nước nhưng ráo và dễ dàng tách múi, vị ngọt thanh, hơi dôn dốt chua đặc biệt thơm ngon và không có hạt hoặc chỉ ít hạt lép nhỏ. Ban đầu do cần bưởi bán vào dịp tết nên người nông dân phải trồng mùa nghịch, về sau họ đã biết cách điều chỉnh sinh học để cây bưởi ra trái theo ý muốn nên du khách có thể thưởng thức bưởi Năm Roi hầu như quanh năm. Theo kinh nghiệm của nhà vườn, bưởi sau khi hái để khoảng 10 – 20 ngày cho trái sắc lại sẽ ăn ngon hơn.

Tuy có nguồn gốc từ huyện Châu Thành – Hậu Giang nhưng bưởi Năm Roi đã tỏ ra thích nghi với đất ngọt phù sa ở vùng bên sông Hậu, đặc biệt xã cù lao Mỹ Hòa (huyện Bình Minh – Vĩnh Long) đã trở thành vùng chuyên canh bưởi Năm Roi với 1.220ha đạt tỷ lệ trên 80% đất sản xuất cho sản lượng khoảng 40.000 tấn trái/năm. Bưởi năm Roi Bình Minh đã trở thành loại đặc sản nổi tiếng của vùng đồng bằng sông Cửu Long, được Cục Sở hữu trí tuệ chấp nhận đăng ký vùng chỉ dẫn địa lý từ ngày 2-7-2008 gồm các xã Mỹ Hòa, Mỹ Thuận, Đông Bình, Đông Thành, Đông Thạnh, Thuận An và thị trấn Cái Vồn thuộc huyện Bình Minh.

Cũng trong năm 2008, qua nhiều lần đánh giá nghiêm ngặt, ngày 19-9-2008 Tổ chức thẩm định đánh giá tiêu chuẩn quốc tế (SGS) tại Việt Nam đã chính thức cấp cho Hợp tác xã sản xuất và tiêu thụ bưởi Năm Roi Mỹ Hòa chứng nhận đạt tiêu chuẩn Global G.A.P (Global Good Agricultural Pratices – Thực hành nông nghiệp tốt toàn cầu) với 26 hộ tham gia trên diện tích 23,49ha. Đây là tiêu chuẩn về thực hành nông nghiệp tốt trong quá trình sản xuất, thu hoạch và xử lý sau thu hoạch, đáp ứng điều kiện khắt khe về xuất khẩu, là tấm thông hành để bưởi Năm Roi đi vào những thị trường khó tính như EU, Mỹ… Với sự hỗ trợ từ chính quyền địa phương, chắc chắn trong tương lai Bưởi Năm Roi Bình Minh sẽ khẳng định được tên tuổi của mình trên thị trường quốc tế.                                                                Tinfood sưu tầm